Het IJzeren Gordijn, van prikkeldraad naar wandelroute
De Iron Curtain Trail, de Europese wandel- en fietsroute die twintig landen passeert, leidt langs vele plekken die je stil laat staan bij de Koude Oorlog. De route is meer dan tienduizend kilometer lang en start in het Noorse Kirkenes vlakbij de Bartentszzee. De grenspost vlakbij Kirkenes was slechts één van de twee grensposten tussen een Westers NAVO-land en de Sovjet-Unie. De grens werd zwaar bewaakt. De grens werd vastgelegd toen de geallieerden en de Sovjet-Unie, nog tijdens de Tweede Wereldoorlog afspraken begonnen te maken hoe ze over Duitsland zouden gaan heersen als ze de oorlog gewonnen hadden. Er werden uiteindelijk vier bezettingszones vastgelegd. Een Amerikaanse, een Britse een Franse en een Russische. Die laatste zou de DDR worden, de andere drie werden de Bondsrepubliek Duitsland. De Iron Curtain Trail nodigt je uit om op ontdekkingstocht te gaan door deze geschiedenis.
Republikflucht
Lang was de grens redelijk open. Grenscontroles vonden, zeker de eerste jaren na de oorlog, vooral plaats om vluchtende nazi’s op te sporen. Maar niet alleen vluchtende nazi’s probeerden ongezien de grens van de door de Sovjets beheerste bezettingszone over te steken, ook steeds meer ‘gewone’ Oost-Duitsers vertrokken richting het door het westen beheerste gebied. Deze Republikflucht was een doorn in het oog van de Sovjetoverheid, omdat de Republikflucht een behoorlijke brain drain betekende en er met de mensen ook veel bedrijven naar het westen vertrokken. Met propaganda enerzijds en striktere controles anderzijds probeerden de Sovjets de Republikflucht te stoppen. Wie zonder geldige redenen de DDR wilde verlaten werd tegengehouden of in de gevangenis gegooid.
Binnen-Duitse grens een echt IJzeren Gordijn
De maatregelen van de DDR werden als onvoldoende beschouwd en in 1952 werd de Verordnung über Maßnahmen an der Demarkationslinie zwischen der Deutschen Demokratischen Republik und den westlichen Besatzungszonen Deutschlands afgekondigd. De Duits-Duitse grens werd door de DDR hermetisch afgesloten om de uittocht van mensen en goederen te stoppen, hoewel de maatregel volgens het eerste artikel van de verordening vooral was bedoeld om westerse spionnen, terroristen en andere saboteurs buiten de deur te houden.
Daarmee kreeg het IJzeren Gordijn in Duitsland echt vorm. Aan de Oost-Duitse kant van de grens verrees een sperrzone, verboden gebied, van vijf kilometer breed die werd afgezet met prikkeldraad. Bijna op de grens lag een omgeploegde en onbegroeide strook. Die strook zand moest ervoor zorgen dat vluchtelingen werden verraden door hun voetsporen. Het dichtst bij de grens stonden grote ijzeren hekken, prikkeldraad en stukken muur. Deze stonden niet op de grens, maar een eindje ervandaan, zodat grenswachten tijdens werkzaamheden niet zomaar in westers gebied terecht konden komen. Waar deze grens door dorpen heen trok, verrezen kleine ‘Berlijnse muren’ en werden huizen afgebroken. Op andere plekken werden bruggen afgesloten of zelfs afgebroken. De 40.000 Oost-Duitse grensbewakingstroepen kregen met het Schießbefehl het bevel te schieten op iedereen die zonder toestemming de zone betrad. Zodoende bleef de grens verborgen voor de meeste Oost-Duitse burgers.
IJzeren Gordijn door een natuurgebied
Waar de grensgebieden ten tijde van de Koude Oorlog gevaarlijk waren, leidt de route je vandaag de dag door verschillende natuurgebieden. In Estland loopt de route door het nationale park Laheema, het oudste park van de voormalige Sovjet-Unie. In Duitsland wordt de voormalige grenszone veranderd in de Grünes Band: een strook van ongerepte natuur op de plek waar eens beton en prikkeldraad stond. In het park Šumava in Tsjechië lopen edelherten vandaag de dag nog altijd aan de kant van het IJzeren Gordijn. De herten durven de grens (nog) niet over: niet alleen personen maar ook dieren stierven ten tijde van de Koude Oorlog bij het passeren van de grens. De herten gingen dood wanneer zij in aanraking kwamen met hekken die onder elektrische spanning stonden.
Van IJzeren Gordijn naar Grünes Band
De zwaarbeveiligde grens was niet alleen een menselijke hindernis, het ijzeren gordijn was ook een landschappelijk fenomeen. Tijdens de DDR kwamen talloze herten om in de mijnenvelden langs de grens. Biologen vermoeden dat nakomelingen van overlevende dieren elkaar nog altijd leren de voormalige grens te mijden. Tegelijk bood de lange strook vrijwel onbewoond gebied voor veel flora en fauna ook een kans om zich ongestoord te ontwikkelen.
Dat bleek vooral na de val van de Muur. Na de Duitse eenwording werden de grensfortificaties op de meeste plekken snel afgebroken. Daarna bleek dat de brede strook tussen de landen, die voorheen alleen toegankelijk was voor grensbewaking en militair personeel, was veranderd in een gebied waar de natuur haar gang kon gaan. Hier liepen alleen de paden van de patrouilles, die al snel werden omgetoverd tot wandel en fietsroutes voor toeristen die de grensstreek wilden verkennen. De eerste ideeën hiervan ontstonden al in 1989, maar echt vorm kreeg het project in 2002 toen niemand minder dan Gorbatsjov zich met het project ging bemoeien. Hoewel de Grünes Band nog niet helemaal aaneengesloten is, is het bijna mogelijk te zeggen dat Duitsland het IJzeren Gordijn verruild heeft voor een groen gordijn.
Dit artikel artikel is met toestemming geschreven naar eerdere publicaties op IsGeschiedenis.nl. Tekst Klaartje Grol & Daan Couwenbergh