Wandelenderwijs: Wandelen door het Berlijn van honderd jaar geleden
Met een oude stadsplattegrond uit 1925 wandel ik door Berlijn. Die kaart heb ik via internet op de kop getikt. Het is september 2019 en je kunt (ruim een half jaar voor de coronapandemie Europa bereikt) nog gewoon de trein nemen naar de Duitse hoofdstad. Ik stap in Amersfoort in en zes uur later sta ik op het mooie nieuwe Hauptbahnhof. Daar besluit ik om te gaan lopen naar mijn hotel in de wijk Wedding. Het is een warme nazomerdag en ik loop met een zware rugzak. Toch geniet ik van deze anderhalf uur durende wandeling. Ik ben terug in de stad waar ik zo graag kom.
Tekst en foto’s: Aat van der Harst | www.verhalenonderweg.nl
Lievelingsstad
Bijna iedereen heeft wel een lievelingsstad. Voor mij is dat Berlijn, de stad waar een muur doorheen liep toen ik er voor het eerst kwam; de stad waar de geschiedenis in elke straat aanwezig is. Ik probeer mij op stadswandelingen vaak te verplaatsen in andere tijden. Deze keer wil ik meer inzicht krijgen in de Gouden Twintiger jaren (1923-1929) van Duitsland. Het is de merkwaardige tussenperiode tussen twee vreselijke wereldoorlogen, waarin Berlijn het culturele middelpunt van de wereld leek. Ik heb een week om wandelingen te maken door mijn favoriete stad in een andere tijd.
Een oude man vertelt over zijn wijk
Als ik bij Hotel Graf Pückler ben aangekomen, leg ik mijn rugzak op een stoel, fris mij op en ga naar buiten. Om de hoek is een plein, het Nettelbeckplatz, met in het midden een fontein. Vanaf een bankje kijk ik hoe het water van de fontein neerkomt op het beeld van een pianist. Het water stroomt over zijn schouders en over de piano.
Een oude man met een rollator vraagt of hij naast mij mag zitten. Van anderhalvemetersamenleving hebben we in 2019 beiden nog nooit gehoord, dus ja, dat is prima. Hij vraagt me of ik hier eerder was. Nee, in de wijk Wedding was ik nog nooit. Dan volgt er een lang monoloog: “Weet u, elke dag wandel ik naar mijn vast bank hier en ontmoet dan buurtgenoten en vandaag u. Ik ben in 1934 geboren, 86 ben ik, dus u kunt zich voorstellen dat ik veel meegemaakt heb. In mijn jeugd woonde ik in zo’n huurkazerne hier verderop in de straat. Achter een poort waren vier binnenplaatsen waar de huizen op uitkeken. Alleen op de tweede hof had je een toilethuis, waar het ontzettend stonk. Daar werden po’s geleegd, maar veel buren smeten de inhoud gewoon uit het raam. De kindersterfte was ontzettend hoog.”
“Als protest tegen het opkomende nationaalsocialisme was er in 1929 een grote arbeidersdemonstratie in Wedding, hier om de hoek bij Station Wedding. Ik was nog niet geboren, maar mijn ouders vertelden me er erover. Ze waren tegen de nazi’s en mijn vader demonstreerde natuurlijk mee. Toen kwam de oorlog, ja daar kan ik ook veel over vertellen. Maar verveel ik u niet met al mijn verhalen? Hoe bent u zo in Wedding verzeild geraakt? Zo toeristisch is deze wijk niet. De meesten gaan naar Charlottenburg of Prenzlauer Berg of Kreuzberg”.
Ik vertel de oude Berlijner dat ik op zoek ben naar sporen van de jaren twintig van de vorige eeuw. Hij loopt een stukje met mij mee en wijst: “Dort ist der Schillerpark und auf der anderen Seite des Parks finden Sie eine besondere Siedlung aus den zwanziger Jahren“. Ik wandel voetje voor voetje naast een oude Berlijner met een rollator, die hier zijn leven lang al woont. We nemen afscheid. Terwijl ik naar mijn hotel loop, realiseer ik me dat vandaag in Berlijn weer gebeurt wat ik in andere steden bijna nooit meemaak. Binnen de kortste keren ben ik in gesprek en hoor ik verhalen van mensen over hun stad, over Berlijn.
Een woonwijk met een speciale filosofie
De volgende morgen ga ik vroeg op pad. Ik heb opgezocht waar het gedeelte van Wedding is waar de oude man over sprak. Vanaf mijn hotel wandel ik door een mooi stadspark met veel beelden, het Schillerpark, naar de huizen waarover ik inmiddels op internet las, dat ze als een van de eerste plekken werden uitgeroepen tot werelderfgoed.
Op de hoogte blijven van het laatste wandelnieuws?
Schrijf je in voor de nieuwsbrief en volg ons op Facebook, dan mis je niks!
Architect Bruno Taut (1880-1938) bouwde deze huizen van 1924 tot 1930, met de filosofie dat mensen ook in de stad in het groen kunnen wonen. Het moest een gezondere woonplek worden dan de dicht op elkaar gebouwde woonpakhuizen uit de negentiende eeuw, de tijd van de industrialisering en snelle uitbreiding van de Berlijnse bevolking. Het is hier inderdaad goed toeven. De huizen zijn weliswaar eenvoudig, maar er heerst een aantrekkelijke rust, zo aan de rand van het park.
In het spoor van de schrijvers
In het boek “Die zwanziger Jahre in Berlin”, dat ik thuis al heb aangeschaft, lees ik dat niet ver van hier de Duitse toneelschrijver Bertolt Brecht (1898-1956) begraven ligt. Ik wandel terug door het park en door de Chausseestrasse naar het graf van Brecht. Ik leerde hem kennen door mijn lerares Duits op de middelbare school, die ons meenam naar een toneelstuk van hem in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag. Dat maakte toen grote indruk op me. In mijn boekje lees ik dat Brecht hier in deze straat ook gewoond heeft. Even later sta ik in een klein museum en krijg ik daar een rondleiding. De museumrondleider vertelt me dat twee kilometer verderop het theater Am Schiffbauerdamm is, waar Brechts toneelstukken nog steeds gespeeld worden.
Ik koop in het museum een boek over literaire plekken in de stad, waardoor ik nu weer een schat aan plaatsen voor mijn wandelingen heb. In een koffiezaakje lees ik over schrijvers die hier in Berlijn woonden en schreven in de jaren twintig: naast Brecht zijn dat onder andere Tucholsky, Kästner en Remarque. Bij ieder van hen staan woonplekken. Ik besluit om het spoor van Brecht en die andere schrijvers, die zich allen uitspraken tegen het opkomende kwaad van hun tijd, verder te volgen.
Bij het Theater am Schiffbauerdamm wordt net een vrachtwagen met decorstukken uitgeladen. Ik vraag of ik even binnen mag kijken en sta even later in een prachtig oud theater met kroonluchters. Ik ga op een rode pluche stoel achter in de zaal zitten. Het is mijn tweede dag in Berlijn. Vandaag zag ik een bijzondere woonwijk uit de jaren twintig, een theater uit die tijd en het graf van een schrijver. Onderweg las ik op bankjes of bij een koffie over de sfeer van die tijd. Ik heb hier nog vijf dagen en zit nog steeds bomvol ideeën voor stadswandelingen. Met de oude stadsplattegrond vind ik goed mijn weg door de stad en ik waan me honderd jaar terug. In het Berlijn dat de Duitse karikaturist Heinrich Zille (1858-1929) in zijn frivole tekeningen en schilderijen zo treffend vastlegde.
Stadswandelingen met een thema
Als je voor het eerst in een stad komt, ga je natuurlijk de highlights bekijken, die in iedere gids staan. Bij een volgend bezoek zou je eens een themawandeling kunnen maken, afhankelijk van wat je interesseert. Een vriend van mij is bijvoorbeeld filmliefhebber en liep in Parijs een week lang langs plekken uit Franse films. Er is in de Franse hoofdstad zelfs een Amélie-wandeling langs plekken uit de gelijknamige sprookjesachtige film uit 2001.
In Berlijn maakte ik al eens muurwandelingen, waarbij ik op allerlei plekken kwam uit de tijd dat de stad gedeeld was in een BRD- en een DDR-deel. Leuk zijn de ontmoetingen die je vervolgens soms hebt, zoals ik deze keer met de oude man op het plein en met de rondleider in het literatuurmuseum. De rest van de week kom ik regelmatig langs het plein met de bijzondere fontein, maar de oude man zie ik helaas niet meer. Ik ga vast binnenkort weer nieuwe wandelingen maken in deze stad na corona, immers: ich hab’ noch einen Koffer in Berlin.
Info:
- Die zwanziger Jahre in Berlin. Ein Wegweiser durch die Stadt, Bienert und Buchholz, 2019
- Brechts Berlin, Literarische Schauplätze, Bienert, 2017
Over de auteur
Aat van der Harst wandelde van huis naar Spanje en naar Italië. Hij is wandelcoach en begeleidt mensen met levensvragen in beweging. Over zijn wandelingen maakte hij de vertelvoorstelling “Ontmoetingen Onderweg”. Samen met zangeres Marianne van der Post treedt hij op in verteltheatertjes. Hij is schrijver van inspiratieboek Wandel je wijzer. Meer informatie via: www.verhalenonderweg.nl ; avdharst@verhalenonderweg.nl